2016թ-ի ապրիլյան պատերազմից հետո Հայաստանի կառավարությունը՝ ի դեմս Էկոնոմիկայի նախարարության, նախաձեռնել էր ոչ թուրքական ապրանքներին նախագիծը, որը կիսատ մնաց:
Ինչպես երևում է էկոնոմիկայի նախարարությունը 2016թ-ին չի կարողացել այս հարցին պատասխանել, իսկ այս տարի` երևի թե պատասխանի ժամանակն է: Պատճառը Արցախի դեմ Թուրքիայի ռազմաքաղաքական աջակցությամբ սեպտեմբերի 27-ից Ադրբեջանի սանձազերծած պատերազմն է, որը շարունակվում է մինչև օրս:
Արդեն հոկտեմբերի 21-ին ՀՀ կառավարությունը ժամանակավոր արգելք է դրել թուրքական ծագում ունեցող վերջնական սպառման ապրանքների ներմուծման վրա: Արգելքն ուժի մեջ կլինի 2020 թվականի դեկտեմբերի 31-ից:
Հավելենք, որ այս օրերին թուրքական ապրանքների բոյկոտման գործընթացին են միացել նաև Սաուդյան Արաբիան և Մարոկկոն։ Տեղեկություններ կան, որ ներկայումս լուրջ աշխատանքներ են տարվում թուրքական ապրանքների բոյկոտման գործընթացը Եվրոպայում իրականացնելու համար։
ՀՀ արտաքին գործերի նախարարության կայքէջում տրված է Հայաստան-Թուրքիա առևտրաշրջանառության պատկերը մինչև 2019թ-ը, նաև նշվում է ինչ է ներկրվում և ինչ է արտահանվում:
Ինչքան ժամանակ է պետք թուրքական ապրանքներից հրաժարվելու համար, և կարող է արդյոք հայկական շուկան լրացնել այդ ապրանքների բացը՝ արտադրելով և ներկրելով: Այս հարցերին պատասխանել է պետք:
Նախ անդադառնանաք սննդամթերքին, Գյուղատնտեսության նախկին նախարար Սերգո Կարապետյանը 2013թ. հունիսի 7-ի որոշմամբ չեղյալ է համարել 2009թ. կառավարության որոշումը, ըստ որի, արգելվում էր թուրքական և ադրբեջանական ծագում ունեցող կենդանական ու բուսական հումքի և մթերքի ՀՀ տարածք ներկրումը: Մինչ այդ կարող էին Թուրքիայից միայն մեկ օրական հավի ճուտ ներկրել:
Նշենք, որ 2013թ-ին մասնագետները խոսում էին, որ ՀՀ ներմուծվող մթերքները ստուգվում են անվտանգության ոչ բոլոր ցուցանիշների նկատմամբ: Սննդի անվտանգության պետական ծառայությունը հայտարարել էր, որ Հայաստանում չկա լաբորատորիա, որը կարող է ստուգել մթերքում բենզապիրենի առկայությունը, որն ի դեպ քաղցկեղ է առաջացնում:
Արոմատիկ ածխաջրածինը, հատկապես վտանգավոր է բենզապիրենը, որը լուծելի է յուղերի, ճարպերի մեջ և մարդու օրգանիզմում կուտակվելով, կարող է խթանել չարորակ ուռուցքների առաջացումը. Նմանատիպ ապրանք Թուրքիայից ներկրվում է:
Սննդի անվտանգության պետական տեսչությունից փոխանցում են Թուրքիայից ներկրվող սննդամթերքի ցանկը, որտեղից պարզ երևում է, որ Հայաստան է ներկրվում գրեթե ամեն ինչ՝ ներառյալ գյուղմթերք:
Վրաստանի տարածքով Հայաստան է մտնում թուրքական գյուղատնտեսական ապրանքներից մինչև մանրաթելեր, հրուշակեղենի հումք:
ՍԱՊՏ-ի ցանկը ցույց է տալիս հայրենի գյուղատնետսության վիճակը, ներկրվում է սերկևիլ, նուռ, թուզ, դեղձ, խաղող, տանձ, սալոր, խնձոր, կանաչի, սամիթ, ձմերուկ, սմբուկ, պղպեղ և այլն: Գյուղմթերք, որը ներկրման կարիք չպետք է ունենար: Ի դեպ, հիշեցնենք, որ արդեն երկու տարի է Հայաստանում առանձին գյուղնախարարություն չկա, այն ներառվել է Էկոնոմիկայի նախարարության կազմում:
Վիճակագրական կոմիտեից տեղեկացնում են, որ 2018թ-ին Հայաստանից Թուրքիա է արտահանվել 2.527.700 դոլարի ապրանք, ներմուծվել է 252.642.100 դոլարի ապրանք, իսկ 2019թ-ին Հայաստանից արտահանվել է 2.223.900 դոլարի ապրանք, ներմուծվել է 268.008.500 դոլարի ապրանք: Ի դեպ, առևտուրը Հայաստանի և Թուրքիայի միջև նվազել է հենց ապրիլյան պատերազմով պայմանավորված, 2016թ-ին Հայաստանից արտահյանվել է 504.900 դոլարի ապրանք, ներկրվել է 163.648.200 դոլարի ապրանք:
Անկախությունից հետո Հայաստանը չնայած շրջափակմանն ակտիվ առևտուր է անում Թուրքիայի հետ: Հայաստանն էլ դեռևս հստակ հայեցակարգ չունի, թե ինչպես ձերբազատվել թուրքական ապրանքներից: Խնդիրը քննարկվում է պատերազմից պատերազմ:
Ինչ վերաբերում է տեղական ապրանքների որակին, ապա այս հարցը ևս օրակարգային է:
Գայանեն 60 տարեկան է, բնակվում է Արարատի մարզում, նշում է, որ տեղական ապրանքները`հագուստը, կոշկեղենը, տեքստիլը ավելի թանկ են, քան՝ ներկրվածը:
«Հայկական կոշիկների որակը միշտ էլ բարձր է եղել, հիմա էլ վատը չի, երևի կաշվից են, քան ներկրված կոշկեղենի մի մասը, բայց որ թանկ արժեն`15 հազարից բարձր, ապա մատչելի չի ինձ համար: Ես չեմ աշխատում, շուտով թոշակ կստանամ, կուզենայի 5-7 հազար լիներ»,- ասում է Գայանեն և հավելում, որ սիրով հայկական հագուստ ու կոշիկ կգներ, սակայն հենց թանկ լինելու պատճառով է, որ գնում է գրպանին հարմար ապրանք:
Նա նաև զարմանում է, թե այդ ինչպես է պատահում, որ օրինակ կանացի ներկրված սպիտակեղենն ավելի էժան է, քան Հայաստանում արտադրվածը, թեև նշում է, որ հատկապես հայկական գուլպաների որակից գոհ է:
Գայանեն հիշում է, որ տարիներ առաջ հայկական արտադրության պայուսակ էր գնել, որ մեկ ամիս չկարողացավ օգտագործել և վստահ է, որ որակը և գինը իր գրպանին հարմար լինելու դեպքում անպայման կգնի հայկականը:
«Էսօր եմ նայել. ձեռքիս քամիչը պարզվում է թուրքական է՝ և որակից եմ գոհ, և ձևն է դուրս եկել, եթե սրա նման հայկականը լինի՝ ինչի չեմ առնի որ: Հիմա պլաստմասայե թասեր ու ամաններ են վաճառում, ասում են վերամշակված է, սակայն նայում եմ դուրս չեն գալիս: Թող որակը տեղը լինի՝ առնեմ, ինչի չէ որ»,- ասում է նա:
Իսկ կարող է Հայատսանը հրաժարվել թուրքական ապրանքատեսականուց, հատկապես երբ Վիճակագրական կոմիետն ներկայացնում է, թե ինչ ենք ներմուծում Թուրքիայից և որքան:
«6 ամսում Հայաստանը կարող է հրաժարվել թուրքական ապրանքներից: 2000 մարդու խնդիր է, պետք է այդ 2000 մարդու մոբիլիզացնեն: Յուրաքանչյուրը 5000 դոլարով է առևտուր անում Թուրքիայում, առանձին-առանձին առևտրականներն այլ երկրում կդժվարանան, իսկ եթե մի քանի հոգի միավորվեն՝ կստացվի»,- ասում է «Իրազեկ և պաշտպանված սպառող» ՀԿ-ի նախագահ Բաբկեն Պիպոյանը:
Ըստ նրա, դժվար կլինի տեքստիլ արտադրության համար այլընտրանք գտնելը՝ հատկապես թելը, այդ խնդիրը հնարավոր կլինի 2 տարվա ընթացքում լուծել. գտնել ներկրման համար այլ երկրներ:
Ինչ վերաբերում է արդեն ներկրված թուրքական ապրանքների դեմ բացասական վերաբերմունքին, նշում է, որ առևտրականներն արդեն Թուրքիայից գնել են ապրանքը, իսկ Հայաստանում այդ ապրանքը չիրացնելու դեպքում տուժելու է ներկրողը:
Հասմիկը բնակվում է Մասիս քաղաքում, արդեն 13 տարի է Թուրքիայից հագուստ է ներկրում Հայաստան, Մասիսում փոքր խանութ ունի և մինչև այժմ առևտրից դժգոհություններ չի ունեցել: Կախված առևտրից՝ տարվա ընթացքում 4 անգամ գնում էր Թուրքիա:
«Թուրքիայում մինչև 5 000 դոլարի առևտուր եմ անում ամեն անգամ, բայց այնպես էլ չի, որ առանց վախի էինք գնում, ամեն ինչ կարող էր պատահեր, բայց չբերել չեմ կարող: Կողքի խանութը նոր ապրանք է ստանում, իմ հաճախորդներն էլ են սպասում այդ ապրանքին, պետք է բերեի: Թեկուզ չուզենալով, բայց գնում էի»,- ասում է Հասմիկը:
Նա նաև նշում է, որ թուրքական խանութներում դրական էր վերաբերմունքը, թուրքերը սկսում էին հայերին գովել, «կեղծավորություն էին անում»: Հասմիկը վստահ է, որ հանուն իրենց առևտրի էին անում: Նա նաև պատմում է, որ հանդիպում էին նաև ադրբեջանցիներ, որոնց հետ արդեն այդքան էլ հեշտ չէր առնչվելը. «Մի անգամ նեղ միջանցքով խանութում էինք, ադրբեջանցի կինը ամուսնուս հրեց, միջադեպը մի կերպ հարթեցինք, խոսում էին՝ չէինք հասկանում, բայց որ թշնամաբար էին տրամադրված՝ ակնհայտ էր»:
Հասմիկը նաև նշում է, որ կարողանում էին ադրբեջանցիներին և թուրքերին տարբերել. տարբեր էր լեզուն, պահվածքըն ու վերաբերմունքը:
«Այս օրերին էլ մեծածախ առևտուր է լինում, պատվիրում են Թուրքիայից՝ ապրանքը գալիս է, ես հիմա գնում նրանցից եմ ապրանք վերցնում, էլ չեմ գնալու Թուրքիա, մեծածախ առևտրականներից կվերցնեմ մինչև տեսնեմ ինչ է լինում: Այս պահին լուծումը դա է»,- ասում է Հասմիկը և հավելում, որ մեծածախ առևտրով զբաղվողները կարող են այլ երկրներից պատվիրել՝ Ռուսաստան, Եվրոպա, Չինաստան «ուրիշ երկրներ թուրքական ապրանքներից չեն օգտվում, ամոթ չի մենք օգտվենք»:
Ինչ վերաբերում է խանութի առևտրին, ասում է, որ առևտուր լինում է, սակայն մասիսցիները քիչ են առևտուր անում, ծանր են տանում պատերազմական իրավիճակը, հավես չունեն առևտրի, հիմնականում անհրաժեշտ իրեր են գնում, նաև բանակի համար են հագուստ գնում:
Հավելենք նաև, որ այս օրերին համացանցում հայտնվում է Հայաստան ժամանած թուրքական համարանիշններով բեռնատարների տեսանյութեր: Բացի այդ, հոկտեմբերի 27-ին Աշտարակի վարչական տարածքում քաղաքացիները փակել էին թուրքական համարանիշներով բեռնատարների ճանապարհը:
Դեռևս ինչքան է շարունակվելու այս իրավիճակը՝ կապված թուրքական ապրանքների ներկրման հետ, հայտնի չէ, քանի որ շարունակվում են մեծածախ ապրանքների պատվերները Թուրքիայից, իսկ կառավարությունը դեռևս որոշումից բացի այլ մեխանիզմներ առևտրականներին չի առաջարկել: