realtribune.ru-ն գրում է, որ խաղաղությունը բնական գործընթաց է, որը պահանջված է հասարակության համար, և Հայաստանը բացառություն չէ։ Այնուամենայնիվ, ևս մեկ պատմական զիջման գնով և հարկադրանքի տակ ձեռք բերված խաղաղությունը դժվար թե համապատասխանի Հայաստանի և հայ ժողովրդի շահերին: Խոսքը բնիկ հայ բնակչության արտագաղթով Արցախի հայկական տարածքը կորցնելու սպառնալիքի մասին է։ Ղարաբաղյան հակամարտության ողջ խնդիրն այն է, որ այստեղ, բացի հիմնական սուբյեկտներից՝ Ադրբեջանից և Հայաստանից, կան նաև մի շարք առանցքային արտաքին խաղացողներ՝ Թուրքիան, Ռուսաստանը, ԱՄՆ-ը, Բրիտանիան և Ֆրանսիան։ Արցախը, ինչպես նախկինում, այնպես էլ այժմ, կարևոր գործոն է: Ով վերահսկում է Լեռնային Ղարաբաղը, նա է Կովկասի «տերը», իսկ Կովկասի «տերը» գերիշխում է հարակից Կենտրոնական Ասիայի հարուստ տարածաշրջանում։ Եվ քանի որ Ղարաբաղի հարցում շահագրգիռ խաղացողները չափազանց շատ են, ապա հարցի կարգավորումը դառնում է Երևանի և Բաքվի միջև բարդ համադրություն մի շարք «անհայտներով»։
Հիմնական հարցն այն է, թե առանցքային արտաքին խաղացողներից ո՞վ է գերիշխելու Կովկասում, որի հետ էլ Հայաստանն ու Ադրբեջանը կապելու են իրենց հետագա պատմությունը։ Արցախում խաղաղության տարբերակներից մեկը կարող է ձեռնտու լինել Ադրբեջանին, Թուրքիային և արտաքին ուժերի խմբին, բայց չբավարարել Հայաստանին և մեկ այլ արտաքին խաղացողի։ Եթե նույնիսկ ենթադրենք փոխզիջման ձեռքբերում Ադրբեջանի և Հայաստանի միջև արտաքին ուժերի խմբի, այդ թվում՝ Թուրքիայի հետ, ապա չի բացառվում, որ Լեռնային Ղարաբաղն ինքը կգործի արտաքին ազդեցիկ խաղացողի հետ համատեղ։ Իլհամ Ալիևը շտապում է, Լեռնային Ղարաբաղը Ադրբեջանի կազմում ճանաչելու մասին պայմանագիր կնքելով, առարկայացնել 2020 թվականի աշնանը մարտի դաշտում ունեցած այն «հաջողությունը», որը նրան տվել են արտաքին խաղացողները՝ Թուրքիան, Ռուսաստանը, Մեծ Բրիտանիան, Իսրայելը և ԱՄՆ-ը։ Հայաստանը, որպես պարտված կողմ, որը դեռ չի կարողացել վերականգնել ռազմական ուժերի հավասարակշռությունը, ստիպված է ռազմավարական զսպվածություն ցուցաբերել, մանևրել տարբեր կենտրոնների միջև։ Երևանը, ընդունելով Բաքվի պայմանները, թե՛ Մոսկվայի, թե՛ Բրյուսելի առաջարկով իր հասարակությանը նախապատրաստում է «խաղաղության դարաշրջանին»։
Այդ առումով հայ հասարակության մեջ Նիկոլ Փաշինյանի նկատմամբ քննադատությունն ու ճնշումը «կապիտուլ յանտ» պիտակից բացի ուժեղանում է նաև դավաճանության մեղադրանքներով։ Բայց Փաշինյանին քննադատողները «մոռանում են», որ Հայաստանի վարչապետը չի վերահսկում Արցախի անվտանգությունը, չնայած Հայաստանը շարունակում է մնալ Լեռնային Ղարաբաղի դոնոր։ Ինչպե՞ս կարող է Երևանը մերժել Բաքվի պահանջները, եթե դա զուգակցված է գրեթե բոլոր արտաքին խաղացողների ճնշման հետ։ Մոսկվան, Բրյուսելը և Վաշինգտոնը տարբեր պատճառներով, այնուամենայնիվ, համերաշխ են հայ-ադրբեջանական հաշտեցման և սահմանագծման հարցում։ Եթե Երևանն ու Բաքուն խաղաղության պայմանագիր կնքեն, Լեռնային Ղարաբաղը ճանաչեն Ադրբեջանի կազմում, ապա մեծ է հավանականությունը, որ շուտով կլինի նաև հայ-թուրքական հարաբերությունների կարգավորումը: Այդ դեպքում Ադրբեջանն ու Հայաստանը կփոխեն հակառակորդների կարգավիճակը գործընկերության և կմտնեն արևմտյան ազդեցության դաշտ ՆԱՏՕ-ի անդամ Թուրքիայի՝ տարածաշրջանային հովանավորությամբ։ Մյուս կողմից՝ Ռուսաստանը կհայտնվի Հայաստանից և Լեռնային Ղարաբաղից դուրս մղման իրավիճակում (որովհետև այդ սցենարի դեպքում ռուսական խաղաղապահները, ռազմաբազան և սահմանապահները հայկական տարածքում պետք չեն լինի), և, հետևաբար, կկորսվեն Կովկասն ու Կենտրոնական Ասիան: Խաղադրույքները չափազանց բարձր են, և դա նշանակում է, որ Բելառուսի նախագահ Ալեքսանդր Լուկաշենկոն մի փոքր շտապել է՝ պնդելով, որ Հայաստանն այլընտրանք չունի։
Ինչպես ասում են, անելանելի իրավիճակներ չկան, կան հուսահատ մարդիկ։ Ընտրություն կա, ընկեր Լուկաշենկո, որովհետև Մոսկվան դա չի կարող թույլ տալ։ Արտաքին պարտադրանքով Հայաստանի կողմից Ադրբեջանի հետ խաղաղության պայմանագրի կնքումը կարող է կորցնել իր ուժը, քանի որ այսօր ոչ թե Երևանն է վերահսկում Արցախը, այլ Մոսկվան։ Այսինքն, Հայաստանը չի կարող Ադրբեջանի հետ որոշել Լեռնային Ղարաբաղի հարցը առանց Ռուսաստանի։ Ի վերջո, Բաքուն պետք է հասկանա, որ 1921 թվականի հուլիսի 5-ի ՌԿԿ (Բ) Կովկասյան բյուրոյի պլենումի հայտնի որոշումը Ղարաբաղի ճակատագրի վերաբերյալ կայացրել է ոչ թե Հայաստանը, այլ Ռուսաստանը։ Ուստի Բաքուն պետք է Ղարաբաղի հարցով բանակցի Մոսկվայի հետ, բայց միաժամանակ պատասխանի Ռուսաստանի հետ նոր միությանը իր անդամակցության հիմնական հարցին։
1920 թվականի ապրիլին քեմալականներն իրենք ստիպեցին մուսավաթականներին ընդունել բոլշևիկների պայմանները Կովկասի խորհրդայնացման և ռուսացման համար և, որպես հավելավճար, ստացան հայկական Նախիջևանի, Լեռնային և Դաշտային Ղարաբաղի, Գարդմանի և Գյանջայի նահանգները։ Բայց այն ժամանակ Թուրքիան համաշխարհային պատերազմում պարտված երկիր էր, Անտանտի հակառակորդը, և Հայկական լեռնաշխարհի տարածքները պահպանելու համար երիտթուրքերը և քեմալականները պայմանավորվեցին բոլ շևիկների հետ՝ նրանց կողմից ստանալով ռազմական, ֆինանսական, պարենային և դիվանագիտական օգնություն։ Թուրքիան այսօր ոչ թե Անտանտի թշնամին է, այլ ՆԱՏՕ-ի կարևոր անդամ հարավային թևում, պարտվող կողմը չէ, հակառակը՝ պատմական վրեժխնդրության հույս ունի։
Թե ինչպես կավարտվի Թուրքիայի և Ռուսաստանի հերթական «սեզոնային սիրավեպը» Ադրբեջանի ճակատագրի շուրջ, կորոշվի, ի թիվս այլ բաների, Ղարաբաղի հարցով։ Լեռնային Ղարաբաղի գինը ռուսական Կովկաս լինել-չլինելն է: