2000-ականներին սկսվեց Արարատյան դաշտի ձկնաբուծության բուռն զարգացումը: Բացի այն, որ Արարատյան դաշտի կենսական աղբյուրը`ջուրը, դարձավ գերշահագործվող անվճար ռեսուրս ձկնաբուծությամբ զբաղվողների համար, նաև ձկնաբուծությունը հարվածեց երկրին մի քանի ուղղություններով: Նախ երեք անգամ կրճատվեց արարատյան արտեզյան ավազանը, որը Սևանա լճից հետո երկրորդ քաղցրահամ ջրի պաշարն էր, նվազեցին շրջային շերտերը, նաև բերրի դաշտը աստիճանաբար գնաց անապատացման:
Հետազոտություն
2013-14թթ «Հայջրնախագիծ Ինստիտուտ»-ն ու «Մել-Հով» ընկերությունը Արարատյան դաշտի ստորերկրյա ջրայհին ռեսուրսների ուսումնասիրություն իրականացրեցին, պարզ դարձավ, որ ոչ միայն ջրային ռեսուրսներն են նվազել, արտեզյան ավազանն է երեք անգամ կրճատվել, նաև բերրի հողը որակազրկվում է ստորգետնյա ջրի պակասից:
Հիշեցնենք, որ արտեզյան ավազանից տարեկան միջին ջրառը 1984թ. դրությամբ կազմել է միջինը 1 094,3 մլն.մ3 տարին, որն էլ սահմանվել է որպես թույլատրելի միջին տարեկան ջրառ: Այդ ջրաքանակն է նշված նաև Ջրի ազգային ծրագրում, բայց պահպանվո?ւմ է այդ ջրաքանակը: 2017թ-ի Արարատյան դաշտից իրականացվում էր 1.6 մլրդ մ³ ջրառ, որը կես մլրդ մ³-ով գերազանցում էր թույլատրելի նորման: Իսկ սա նշանակում է, որ դեռևս գնում է արտեզյան ավազանի գերշահագործում: Վերջին տարիներին Շրջակա միջավայրի նախարարությունը փականային ռեժիմի է բերում տիրազուրկ հորերը, փորձում է նվազեցնել ջրառի ծավալները, խստացնել ջրի թույլտվությունը, սակայն խնդիրը դեռևս չի կարգավորվել:
«Հողագիտության, ագրոքիմիայի և մելիորացիայի գիտական կենտրոն» մասնաճյուղի կողմից 2013թ. «Արարատյան դաշտի Մասիսի և Էջմիածնի տարածաշրջանների մշակովի հողերի դեգրադացման, գրունտային ջրերի մակարդակի նվազման հարցերի ուսումնասիրության» մեջ նշվում է, որ գրունտային ջրերն ապահովում են որոշակի խոնավություն հողի վերին շերտերում, ապա գրունտային ջրերի մակարդակի իջեցումը բերել է խոնավության նվազմանը, ըստ այդմ էլ` ոռոգման պահանջարկի ավելացմանը: Ընդ որում, գրունտային ջրերի մակարդակի իջեցման արդյունքում 20-25%-ով աճել են ոռոգման նորմերը և ջրումների քանակը:
Հիշեցնենք, որ Արարատյան դաշտի մակերեսը կազմում է 138 500 հա, որից գյուղնշանակության հողերի մակերեսը`88 900 հա, 49 600 հա աղուտ ալկալի և այլ նշանակության հողեր: Ոռոգելի հողերի մակերեսը 82 700հա է, որից 30 800 հա ենթարկված են տարբեր աստիճանի աղակալման:
Կենդանական և բուսական աշխարհի կորուստները
Սուղունագետ Արամ Աղասյանը նշում է, որ Արարատյան դաշտում փոփոխությունները նորություն չեն. դեռևս Խորհրդային շրջանում որպես վարելահողեր աղուտները սկսել են մշակել թթմբայյին թթվով, աղուտները վերածվելով մշակված լանդշաֆտի:
«Հիմա բավականին երկար ժամանակ ջրային հորիզոնների փոփոխությունը, գրունտային ջրերի տեղաշարժը`վերև ներքև, պրոցեսը շարունակական է դարձրել: Մենք կորցրեցինք արժեքավոր էկոհամակարգեր, մասնավորապես որդան կարմիր բիոտոպը, որը խիստ արժեքավոր էր»,- ասում է նա:
Ա. Աղասյանը նաև նշում է, որ Արարատյան դաշտում տեղի ունեցող փոփոխությունենրի հետևանքով անհետացել է հայկական մկնիկը, որոշ սուղուններ, կրծողներ. Աղուտային հողերից վերացել են տակիրային կլորագլուխը, փոքրասիական մողեսիկ, շտրաուխի մողեսիկը և այլն:
«Գոռավանի տեղանքում աճում էր որդանախոտը, որով սնվում էր հայկական որդան կարմիր միջատը: Բիոտոպերի վերանալուն զուգընթաց վերացավ նաև որդան կարմիրին սնող որդանախոտը»,- ասում է նա և հավելում, որ աղուտներին բնորոշ բուսականությունը վերացել է, աճել են տարածքին ոչ բնորոշ մոլախոտեր:
«Ամեն մի բիոտոպը, կենդանիների համար բնորոշ ապրելավայրը, ամեն լանդշաֆտային գոտի ունի բնորոշ կենդանական տեսակային կազմ, մենք կորցնում ենք կենսաբանական հարստություն»,- ասում է Արամ Աղասյան:
Բուսաբան Գերոգի Ֆայվուշն ասում է, որ Արարատյան դաշտում վերջին տարիներին բուսատեսակների տեսակարար կազմի փոփոխության վերաբերյալ հատուկ հետազոտություններ չեն եղել, սակայն դիտարկումներ կան, որ առաջ է եկել հողի երկրորդային աղակալում, հայտնվել են այնպիսի բուսատեսակներ, որոնք աղ են սիրում, այսինքն գնում է հողի դեգրադացում:
«Արարատյան դաշտում հատկապես տուժում են Կարմիր գրքում ներառված բուսատեսակներ, որոնք նաև եզակի են, որի պատճառը երկրորդային աղակալումն է»,- ասում է նա:
Ինչ վերաբերում է Արարատյան դաշտի բուսատեսակների կորստին, շեշտեց, որ դաշտում նկատվում է բուսատեսակների հարաբերակցության փոփոխություն. Արարատյան դաշտում ավելացել են չորասեր բուսատեսակների տարածքները:
Ըստ Գեորգի Ֆայվուշի, Արարատյան դաշտում նաև ոռոգման ջրի կարիք կա, հատկապես նկատի ունենալով նախորդ երաշտային տարիները, շեշտում է, որ պետք է հատկապես մշակովի բուսատեսակներն ավելի ինտենսիվ ոռոգել, սական ոռոգմանորմերն արդեն քանի տարի է չեն վերանայվել:
Գորտերը էլ չեն կռկռում
Ռուզանը Արարատի մարզի Մրգավետ համայնքում է բնակվում, փաստում է, որ մշակվող հողի վերին շերտն այլևս նախկինը չէ և այդ խնդիրն ի հայտ է եկել, երբ առուներում էլ ջուր չի եղել ու հարևան գյուղերում սկսել են ձկնաբուծարանների համար «ջուր քաշել». 2000-ականներիի վերջերից:
«Ձկնաբուծարանները հողի միջի ջուրը քաշեցին-տարան, իսկ գյուղի առուներով արդեն 15 տարի է ջուր չի եկել: Երբ առուների ջուրը կտվեց, հողը սկսեց փոշիանալ, վերին շերտ դարձավ ոնց որ անապատի փոշի: Ինչքան էլ ուզում ես ջրի`արտիզանի ջուրը էն չի լինում, չի հագեցնում ոչ հողը, ոչ էլ բ ույսին: Պիտի լինի ոռոգման ջուր, որ հողի շերտերի հումուսը փոշի չդառնա, աշխարհով մեկ չցվրվի»,- ասում է նա:
Ըստ Ռուզանի, իր հողամասի այն հատվածում, որտեղ չի կարողանում ոռոգել, հողը նմանվել է անապատի ավազի:
«Ես հիմա իմ հողը ինչքան ջրեմ, մշակեմ, որ իմ հողը վերադառան էն նախկին վիճակին, որ կար: Երբ հողի վերևին շերտը չի ջրվում՝ դառնում է փոշի: Ինչու ենք այս տարաշածրջանում այդքան փոշի շնչում, հողը չորանում է, քամիները գալիս են, փոշին տանում, իսկ տեղումներ չկան, շատ քիչ են: Քամին էլ էդ փոշին լցնումէ տները ու մենք շնչում ենք»,- ասում է Ռուզանը:
Ըստ նրա, նաև հողի բերքատվությունն է նվազել, նախկին տարիների նման բերք չի կարողանում ստանալ. «Առուն երբ ջուր էր գալիս, հողը հագենում էր, բույսը հագենում էր՝ լավ բերք էր տալիս: Առաջներում մի օր ջրում էի՝ կարող էի 4 օր չջրել, հիմա արտիզանով ջրում եմ, հաջորդ օրը հողը էլի չոր է, ջուրը շատ քիչ է՚:
Ռուզանը նաև նշում է, որ գյուղի առուներով, որ տարիներ շարունակ ջուր չի եկել, անգամ գորտերն են վերցել, էլ չեն կռկռում. «Առաջներում իրիկունները էնպիսի կռկռոց էր որ, հիմա էս ոկղմերը գորտ չեմ էլ տեսել. ոնց կարելի է առուն գորտ չլինի: Երկու կաթ ջուր են տալիս, մարդիկ իրար գլուխ են ջարդում, ամեն մեկը փախցնում են: Մեզ մոտ ոչ բոլորն արտիզանի ջուր ունեն, եհցն մեր փողոցում 60 տոկոսը չունի»:
Նա նաև հիշում է, որ տարիներ առաջ դաշտերը 100 տոկոսով մշակվում է. Լոլիկ, սմբուկ, տաքդեղ, կաղամբ, սակայն այժմ կամ ցորեն են ցանում, կամ էլ մատնում են անտերության:
Հայաստանի գյուղատնտեսական ապագան
Օրերս հրապարակվել է Հայաստանի Կլիմայի փոփոխության 4-րդ ազգային հաղորդագրությունը, որտեղ անդրադարձ կա նաև գյուղատնտեսությանը: Նշվում է, որ մինչև 2030-35թթ սպասվում է հողի խոնավության նվազում՝ 10-30%- ով, գյուղատնտեսական տարբեր մշակաբույսերի խոնավապահովվածության նվազում՝ 7-13%-ով, ոռոգման ջրի պակաս, հողի ջրային դեֆիցիտի ավելացում՝ 25-30%-ով, ոռոգվող հողատարածքների արտադրողականության կրճատում՝ մոտ 24%- ով, հողերի և բնական արոտավայրերի դեգրադացիա, մշակաբույսերի բերքատվության նվազում՝ 8-14%-ով:
Ի վերջո, ով է պատասխանատու
Արարատյան դաշտում 2000-ականներից ի հայտն եկան տասնյակ ձկնաբուծարաններ: Հորատելով մինչև 200 մետր`ընդերքից առանց էլէներգիա ծախսելու, ստացան մաքրամաքուր ջուր՝ իրենց ձկնաբուծարանների համար: Հովիկ Աբրահամյան, Սամվել Ալեքսանյան, Գագիկ Ծառուկյան, ձկնաբույծների միության նախկին նախագահ Արկադի Գրիգորյան, Ազգային վերածնունդ կուսակցության ղեկավար Արթուր Բաղդասարյանի եղբայրը. Տասնյակ անուններ, որոնք թաքնվել են ազգականների, աշխատակիցների անվան տակ և ովքեր պատասխանատու են Արարատյան դաշտի գյուղատնտեսկան և ջրային ներկա վիճակի համար: Ի վերջո, երբևէ գալու պատասխանատվության պահը: