Հաճընի ութամսայա ինքնապաշտպանությունը իր հերոսականությամբ առանձնահատուկ տեղ է գրավում հայ ժողովրդի, մասնավորապես Կիլիկիո պատմության մեջ և առանձնանում է ինքնապաշտպանական մյուս կռիվներից ոչ միայն ժամանակային առումով, որն ամենատևականն էր, այլև նպատակի, որն Կիլիկիայի ազատագրումն է:
219 օր պաշարված հաճընցին միայնակ պատերազմեց իրեն թվով շատ ու շատ գերազանցող թուրքական բանակի դեմ՝ դրսևորելով հայ ժողովրդի ոգու անկոտրում կամք ամբողջ զորությամբ:
Եվ իզուր չէ, որ Մ. Տամատյանին ֆրանսիական իշխանությունը մարտի 13 -ին գրում է. «Ամոթ է, որ քաջ հաճընը առանց կռվի լքե իր հայրենիքը: Ինչպես կուզեք որ արդարանա այս ժողովուրդը Կիլիկիո ազատագրական պահանջքին մեջ. պետք է անպայման հոն մնա և ճակատ ճակատի կռվի թշնամիին դեմ»:
Հաճընի ինքնապաշտպանությունը, ինչպես ցույց տվեց պատմությունը, վճռում էր Կիլիկիայի ճակատագիրը: Հաճընի դյուցազնական ինքնապաշտպանության ժամանակագրությունը զուգահեռվում է Կիլիկիո կործանման վերջին շրջանի իրադարձությունների ընթացքին: Ավելի ստույգ՝ նրա կարևոր օղակն էր: Փաստորեն Հաճընի անկումը Կիլիկիո անկումն էր:
Սակայն հաճընցիները լի էին վճռականությամբ: Նրանք, տեսնելով վերահաս աղետը, որոշում են դիմագրավել կազմակերպված՝ զենքը ձեռքներին: Զենք կրելու ընդունակ 15-60 տարեկան բոլոր հաճընցիները զինվորագրվում են:
Ինքնապաշտպանության կենտրոնատեղի է դառնում Սբ. Աստվածածին եկեղեցին: Հաճընում ստեղծված «Ինքնապաշտպանութեան բարձրագույն ժողովը» նախագահում է Հաճընի հոգևոր առաջնորդ արքեպիսկոպոս Պետրոս Սարաճեանը: Շուրջ 600 հոգուց կազմվում են 4 վաշտ Կարապետ Օղլուգյանի, Մեսրոպ Շխրտմյանի, Մկրտիչ Մանասյանի, Վահան Ալթունյանի հրամանատարությամբ և 60 հոգուց բաղկացած հեծյալ մի ջոկատ (Էսկադրոն)` Պետրոս Թերզյանի ղեկավարությամբ,որոնք կանոնավոր մարզվում են: Ստեղծվեցին Կարմիր խաչի կազմակերպություն,պաշտպանությունն ապահովող այլ մարմիններ: Բնակչությանը բաժանվում է 132 հրացան: Հաճընը և շրջակա շրջանները բաժանվեցին 4 պաշտպանական դիրքերի,փորվեցին խրամատներ և այլ ամրություններ,քաղաքում հաստատվեց պարետային ժամ,գիշերային պահակներ կարգվեցին ճանապարհների հանգույցներում: Ստեղծվում է նաև «Զինվորական բարձրագույն մարմին», զինվորական հրամանատար է նշանակվում ազգային հերոս Անդրանիկի նախկին զինակից Սարգիս Ճեպեճյանը, հեծյալ ջոկատ` Արամ Կայծակի ղեկավարությամբ, որի «Վրեժ» խմբի պարտականությունն էր օգնության հասնել վտանգված դիրքերին: Այս օրերին իր քաջությամբ աչքի է ընկնում նաև «Հաճըն հայրենակցական միության» ներկայիս ատենապետ և «Տեսակետ» մամուլի ակումբի ղեկավար Հովհաննես Գրիգորյանի պապը, Արամ Կայծակի թիկնազոր և աջ ձեռք հանդիսացող Սարգիս Ճրտխյանը:
Մարտական տրամադրությունը և վրեժխնդրության զգացումը համակում է բոլորին: Հաճընցիների հազիվ խաղաղված կյանքը նորից փոթորկվում է: Այր ու կին, մանուկ ու ծեր, թողնելով իրենց տունն ու այգին, ելնում են պաշտպանելու իրենց պատիվն ու արժանապատվությունը, կռվով դիմադրելու թշնամու բազմահազար զորքին: Բոլորը լծվում են ազատության պայքարի նվիրական գործին. ամենքն էլ պատրաստվում էին օրհասական կռվի: Ամենուրեք հնչում էին ազատատենչ երգեր.
Հառա՛ջ, հառա՛ջ, հաճընցինե՜ր,
Մեր ոխերիմ թուրքն է եկել,
Հառա՛ջ, կռվե՛նք՝ ի զե՜ն, ի զե՜ն.
Տեսնենք ի՞նչ կուզե թշնամին:
Ֆրանսիայի պաշտոնական ներկայացուցիչները Կիլիկիայում` Թեյարտային և գնդապետ Բրեմոնը, վարելով երկդիմի քաղաքականություն, խոստացան ինքնապաշտպանության համար տրամադրել զենք ու զինամթերք, սակայն բավարարվեցին ընդամենը 300 հրացան ուղարկելով: Օգտվելով ֆրանսիական զինվորական վարչության անտարբերությունից եւ անվճռականությունից` թուրքական տասնյակ հազարավոր զորքն իր զենքն ուղղում է Հաճընի հայության դեմ:
Հաճընի ինքնապաշտպանությունը կազմակերպողները չէին կարող թուրքական կառավարությանը վստահել քաղաքի բնակչությանը,որովհետև աչքի առաջ ունեին 1915թ.-ի կոտորածը:Եվ քաջարի հաճընցիները պատասխանում են. «Մենք գիտենք ձեր ծրագրի իրական նպատակները՝ ջարդել,քանդել ու մոխրի վերածել այն,ինչ որ հայկական է։ Մենք չենք հանձնվի մինչև վերջին մարդը»:
Հերոսաբար էին կռվում բոլորը։ Հաճընցիների հաղթությամբ ավարտված ճակատամարտից հետո,հարձակման ղեկավարներից Ալի Սայիդը շնորհավորում է Արամ Կայծակին հետևյալ խոսքերով.«Բռավո, հաճընցիներ, վաղ թե ուշ պիտի մեռնեիք մեր սրի տակ, բայց անուրանալի է ձեր քաջությունը, և այն դյուցազնական կռիվը,որ մղեցիք երեկ,իսկապես հիացմունքի մատնեց զիս։ Կը շնորհավորեմ»:
Հարյուրավոր քաջարի մարտիկներ,որոնք մի քանի օր ոչինչ չէին կերել, ընկնում էին դիրքերում` զենքը ձեռքներին: Թուրքերին հաջողվում է ներխուժել Հաճըն և կոտորել բնակչությանը: Թշնամու զորքը, որ գնալով աճում և ամեն տեղ գրավում էր, բարբարոսաբար հրկիզեցին եկեղեցիները և գազանաբար ոչնչացրին 6000 հայ բնակիչների՝ չխնայելով անգամ ծերերին,կանանց և մանուկներին: Նահատակվեց նաև հիվանդանոցում վիրավոր պառկած Սարգիս Ճեպեճյանը: Հայ մարտիկներին հաջողվեց փրկել 365 հաճընցու կյանք, ովքեր շարունակեցին իրեն պայքարն ու իրենց հաճընցիական ժառանգությունը փոխանցեցին ապագա սերդին:
1958թ. հիմնադրվում է Նոր Հաճըն քաղաքը, Սիլավոյ թաղամասը վերանվանվում է Նոր Հաճըն` ի պատիվ Կիլիկիո Հաճընի` վառ պահելով հաճընցիների հիշատակը:
1974 թ. ի հիշատակ Հաճընի, Նոր Հաճըն ավանում կառուցվեցին հուշարձան և Կիլիկիո թանգարան, որոնք նվիրվեցին Լեռնային Կիլիկիայի Հաճըն քաղաքում 1920թ. թուրքական կանոնավոր զորքի դեմ մղված ինքնապաշտպանական հերոսամարտին:
Հաճընն արդեն ունի իր եկեղեցին, որը աշխարասփյուռ հաճընցիների համար երկար սպասված երազանք էր: Այսօր Հաճընը խնամված է և գեղեցիկ, դրանում իր լուման ունի ներկային քաղաքապետ Գագիկ Մաթևոսյանը. հաճընցիները նկատում և գնահատում են քաղաքապետի սրտացավությունը ավանի նկատմամբ:
«Հաճըն հայրենակցական միություն»-ը ամեն տարի այդ օրը հիշում և իր հարգանքի տուրքն է մատուցում այդ ինքնապաշտպանությանը մասնակից` հերոսաբար զոհված հաճընցիներին:
Այս տարի, նույնպես նրանք այցելեցին Նոր Հաճըն քաղաք` ծաղիկներ դնելով և խոնարհվելով Հաճընի հուշահամալիրի առջև:
Այո’, նրանք հպարտ են իրենց նախնիների արարքով, սակայն բոլորի սրտում թախիծ կա, քանի որ իրենց հետ չէ այլևս «Հաճըն» հայրենակցական միության վարչության քարտուղար, ԵԿՄ անդամ, ազատամարտիկ, արմատներով հաճընցի իրենց սիրելի ընկերն ու բարեկամը` Սուրեն Ճարատանյանը: Սուրեն Ճարատանյանը ապրիլյան պատերազմի հենց առաջին օրերին մեկնեց պատերազմի դաշտ:
Սուրենը նահատակվեց: Այդ նույն օրը զոհվեց նաև հաճընցի մի երիդասարդ` Գևորգ Մղդեսյանը, ով ընդամենը 20 տարեկան էր: Նրանք մեկ վայրկյան անգամ չվարանեցին իրենց կյանքը հանուն հայրենքի զոհելու, քանի որ իրենց հաճընցի պապերի խրատն ու պատգամը իրենց հոգիներում ունեին պահած, ա’յն հաճընցիների, որոնք ութամսյա հերոսամարտից հետո կենդանի էին մնացել ու փրկվել` իրենց սերունդներով հավերժացնելով Հաճընն ու հաճընցու անունը. մեր խոնարհումն ու հարգանքը նրանց սրբագործության առջև:
Հաճընցիները հպարտ են, այո’, նրանք երբեք չեն դադարի խոսել և բարձաձայնել Հայոց հարցի, հաճընցիների կատարած սխրագործությունների մասին և խոստանում են ավարտին հասցնել իրենց կիսատ թողած գործերը ու վառ պահել իրենց կենդանի հիշատակը: Դրա վառ ապացույցն է առաջիկայում կայանալիք հուշ-երեկոն` նվիրված ինչպես հաճընցի, այնպես էլ ապրիլյան բոլոր զոհերի հիշատակին:
«Հաճըն հայրենակցական միություն»-ը մշտապես կազմակերպում է միջոցառումներ, դրանցով փորձելով պահել ու պահպանել հաճընցիների ժառանգությունն ու հայրենասիրական ոգին` փոխանցելով ապագա սերդին:
Հաճընցու ոգին այսօր էլ անկոտրում է…
«Հաճըն հայրենակցական միություն»
16.10.2016թ.
Մելինե Հովհաննիսյան
Ամալյա Հովհաննիսյան